مقدمه:ازجمله مناسک مورد توجه و البته خاص فرهنگ شیعی ایرانیان ” تعزیه” است .تعزیه در مقام مقایسه با سایر مراسم مذهبی به نظربرخی از پژوهشگران بیشترین تاثیر را بر برعزاداران و شرکت کنندگان درمجالس سوگواری داشته و دارد .پژوهش سترگ و ماندگار عنایت اله شهیدی همراه با مقدمه محققانه علی بلوک باشی از جمله پژوهشهای ماندگار در فرهنگ مذهبی شیعی –ایرانی است .بخشهایی از این کتاب که برای تحقیقی دیگر گزینش شده است به جهت ایام محرم تقدیم خوانندگان محترم می شود .قسمت آخر این نوشتار از سایر منابع است که نام آن ذکر گردیده است.(حیدری)

الف- مقدمه علی بلوک باشی : تعزیه در دوره حیات تاریخی اش , جدا از بعضی از تعزیه های فرعی یا گوشه ها که زمینه مذهبی نداشتند , پیوسته همبستگی خود را با مذهب عامه حفظ کرد و به صورت پاره ای از اندام مناسک عزاداری عامه مردم درآمد.هر مجلس تعذیه نمایشگر نبرد میان گروهی از نیروهای اهورایی و مینوی با گروهی از نیروهای اهریمنی و شریر در قلمرو زندگی دنیوی و برتابنده صورت ویژه ای از قداست و خباثت آدمیزادگان بر روی زمین است .

تعزیه خوان همچون روضه خوان واقعه گو , از فراز سکوی تکیه که نقشی چون منبر در مسجد را دارد , تاریخ قدسی وقایع مذهبی و چگونگی مصایب اهل بیت مطهر پیامبر را با کلمات و حرکات برای مردم روایت می کند . مردم آنچه را که از وقایع کربلا در پای منبر روضه شنیده اند در پای سکوی تعزیه تعزیه خوانان به چشم می بینند و دریافت می کنند .تعزیه خوانان می کوشند تا نقش و خلیق یا زشت و پلید شخصیتهای اولیا و اشقیا را بر اساس نمونه های ذهنی عامه مردم نشان دهند و با کلام و عمل خود هر چه شایسته تر جوهر خصایل قدسیانه و معصومانه قهرمانان دینی و خصلتهای اهریمنی و پلید دشمنان این قهرمانان را اشکار نمایند. در تعزیه تعزیه خوان با شخصیتی از پیش شناخته و تعیین شده آشکار می گرددو تمرکزش بر نقش خود بیشتر برای برقرارکردن رابطه با تماشاچیان است تا با خود ( همدلی ) یا با تعزیه خوانان دیگر ( تاثیر متقابل نمایشی )

به طور کلی , تعزیه خوان خوب و شایسته کسی بود که می توانست در نقشهای مظلوم خوان یا شقی خوان احساس عاطفی مردم را در ابراز مهر و شفقت و همدردی با امامان و خشم و غضب و نفرت به اشقیا برانگیزاند و آنان را مسحور نقش خود کند .

به طور کلی , نمایش مصایب در تعزیه خوانی چنان شور و غوغایی در درون مومنان پدید می آورد که رشته های پیوند شان را با زندگی دنیوی نامقدس می گسست و آنان را به فضای قدسی پر رمز و رازی که تجلیگاه روح مقدسان و نیاکان است می برد. نمایش مصایب در تعزیه خوانیها , احساس غرور و بزرگی یک انسان کامل و والا را در درون دلهای مردم جامعه دیندار سنتی تقویت می کرد و تخم ایثارگری و از خودگذشتگی و حق جویی و انقلاب و شهادت را در کنه وجودشان می افشاند.

( وقایع تعزیه بر آن بخش از فرهنگ عامه استوار است که در جوهرش ستیزندگی و ایستادگی و بردباری نهفته است. این بخش از فرهنگ عامه ” فرهنگ پیکارگر ستیزنده رزم آوری است که همواره برای ازاله ظلم واقامه حق,خلایق را بسیج کرده “.” ستاری” زمینه فرهنگ مردم ” ص 17 )

(در تعزیه خوانی مخاطب به صورت شرکت کننده و شریک و همباز ظاهر می شود و نه به صورت تماشاگر یا خواننده . حاضران در مجلس تعزیه باید حضور قلب داشته باشند و از سویی غم مظلومان را بخورند و بر مصایب آنان اشک فرو ریزند و از سوی دیگر به دشمنان آنان کینه ورزند و خشم گیرند و همداستان با مظلومان بر اشقیا بشورند و آنان را نفرین کنند و در برابرشان موضع بگیرند .دکتر ناظر زاده کرمانی ” وجوه مشترک تیاتر , تعزیه و هنر آیینی – مذهبی ” ص 62 )

(گوستاو لوبون در تاثیر نمایش و بازنمودن وقایع در ذهنیت توده مردم می نویسد :” توده ها فقط به توسط تصاویر فکر می کنند و به کمک تصاویر نیز تحت تاثیر قرار می گیرند . فقط تصاویر ایشان را می رمانند و یا وسوسه می کنند و تنها تصاویر انگیزه رفتار آنها هستند . به همین دلیل است که نمایشهای تیاتری که تصویر را در واضح ترین شکل آن ارائه می دهند , بر توده ها همیشه تاثیر عظیمی می گذارند ” . روانشناسی توده ها ص 88  )

ب –  کتاب عنایت الله شهیدی : تعزیه بیش ازمراسم مذهبی دیگر برعزاداران و شرکت کنندگان درمجالس سوگواری اثر داشته است.اشعار تعزیه به خصوص آنچه مظلوم خوانان می خوانند با آواز و آهنگ خوانده می شود . چون تماشاگر تعزیه به موسیقی و حرکات نمایشی تعزیه خوان بیش از زیبایی سخن او توجه دارد ؛ از این رو به فرض این که ضعف و سستی یا نارسایی در کلام شعر باشد , چندان نمودی ندارد. به همین سبب است که اشعار نسخه های مخالف خوانان که موسیقی ندارد , غالبا” از اشعار نسخه های مظلوم خوانان شیواتر و سکته های شعری در آنها نسبتا” کمتر است .

در قدیم اشقیا و مخالف خوانان نقش و تاثیر اندکی  در تعزیه داشتند , از دوره ناصری به بعد مکالمه ها در تعزیه کوتاه تر و حرکت و عمل بیشتر شد .اشقیا و مخالفان نیز به خصوص در تعزیه های شهادت و حماسی , مقام و موقع نمایشی بیشترو بهتری یافتند .

اگر موفقیت یک نمایش را در میزان تاثیر آن در تماشاگران بدانیم , باید گفت که هیچ ترادژی به عظمت تعزیه نمی رسد .( سر لوئیس یلی , در مقدمه اش بر تعذیه حسن و حسین )

در هیچ جای دیگر , انسان همدردی عمومی و عمیق نسبت به سرنوشت قهرمانان درام را به حدی که در تعزیه های ایران هست , احساس نمی کند .( ویکتور کوزن , در مقدمه اش بر مجموعه لیتن )

(دراین سکوت مطلق ناگهان صدایی بلند شد . صدا کاملا” صاف و آسمانی بود وهرلحظه اوج می گرفت,آهنگ آن سوزناک بود و درقلب انسان نفوذ می کرد و اثرمی گذاشت.هربیگانه ای مانند من که یک باراین صدا را شنیده باشد هرگزنمی تواند آن را فراموش کرده ازیاد ببرد. بنجامین, سفرنامه ص 292-293)

 (حرکات و صدای تعزیه خوانان به قدری موثر و نافذ است که انسان را مبهوت و خیره می کند . من وقتی آنها را نگاه می کردم تا مدتی فراموش کردم که اینجا تکیه است و دارند تعزیه خوانی می کنند .ومثل این بود که صحرای کربلا را آن طوری که توصیف کرده اند مقابل خود می دیدم و آن فاجعه را در کنار رود فرات نظاره می کنم و اینها همه از هنر تعزیه خوانها بود . بنجامین ,سفرنامه ,ص 294 )

منبع : پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی از آغاز تا پایان دوره قاجاریه در تهران , عنایت الله شهیدی , دفتر پژوهشهای فرهنگی , چاپ اول , تهران 1380 .

 ازسایر منابع:

تاثیر پذیری تماشاگران از نحوه اجرای تعزیه خوانها به قدری عمیق بوده که حتی بازیگران نقش اشقیا از صدمه و آسیب توسط آنها در پایان تعزیه  درامان نبودند برای نمونه در متن ذیل می خوانیم :” …سپس امام با حمله عده ای از قوای یزید و توسط شمر به شهادت رسیدند . بلافاصله صدای شیون و گریه کلیه حضار بلند شد و به راستی از چشمان همه اشک جاری بود .طولی نکشید که تماشاچیانی که در پایین قصر ایستاده بودند , از روی خشم و غضب به سوی شمر و قوای یزید سنگ پرتاب کردند . این عکس العمل تقریبا” در بیشتر تعزیه ها دیده می شود و به همین جهت افراد اندکی حاضر به ایفای نقش قوای کفار و یزید هستند “. (سفری به دربار سلطان صاحبقران , دکتر هنریش بروگش , ترجمه دکتر کردبچه ,انتشارات اطلاعات , تهران,چاپ اول 1367 . )

«صادق همايوني»، پژوهشگر تعزيه، در نوشتاري در خصوص «بافت ساختاري تعزيه» نوشته است: «تعزيه هنري تركيبي است و داراي اجزاي گوناگون، كه در پيوستگي منظم و هماهنگ آن، اجزاء به عنوان پديده‌اي هنري – آييني و جذاب، موضوعيت و عينيت مي‌يابد. آن عناصر و اجزاء به صورت تجريدي به هيچ وجه نشاني از تعزيه ندارند و اين ارائه آنها و هر يك از آنها به حد كمال است، كه در تركيب‌شان تعزيه نيز كمال مي‌پذيرد و همان‌ها هستند كه بافت ساختاري دروني و بيروني تعزيه را سر و سامان مي‌بخشند و از اين قرارند:‏شعر؛ شعر در واقع شيرازه بند و بن ماية آن است. اگر شعر را از تعزيه بردارند، چونان بنايي است كه اسكلتش در اثر زلزله استواري خود را از دست داده است. از همين روست كه اگر تعزيه‌اي با شعر نباشد، هر چند ساير اجزاء آن در اوج كمال باشند، بي‌گمان تعزيه نيست. هر چند مي‌تواند با قيد احتياط، نمايشي ساده و مذهبي تلقي شود. اشعار تعزيه گوناگونند و سخت متنوع كه حماسي، تغزلي، روايي و پيامي، گفت و شنودي و مراثي از آن جمله‌اند.(تعزیه …..قسمت 7 ,ضمیمه ادبی روزنامه اطلاعات مورخ 27/10/90 )

در اين نمايش مذهبي، دو گروه «موافق خوان» در نقش اولياءالله و «مخالف خوان» در نقش اشقياء به شبيه‌خواني مي‌پردازند. موافق خوان ها در نقش هر يك از شخصيت‌ها يكي از دستگاه‌ها، آوازها و گوشه‌ها را اجرا مي کنند،ولي مخالف خوان ها اشعاررا به آواز نمي خوانند بلکه اُشتلم (رجز خواني) مي کنند. ( تعزیه ….قسمت اول ,ضمیمه ادبی روزنامه اطلاعات مورخ8/9/90 )

 نویسنده شهیر کتاب روانشناسی توده ها دراین متن نیزبه احتمال بسیار به تعزیه اشاره دارد :     (هیچ چیز به اندازه نمایش , قوه تخیل یک ملت را تحریک نمی کند . تمام جمعیت تماشاگر , در حین نمایش در آن واحد یک احساس دارد . ..گاه احساس های القا شده به توسط این تصاویر , چندان قوی هستند که می خواهند درست مثل تلقینات معمولی , به فعل درآیند. داستان آن نمایش محلی را مکرر شنیده ایم که در آن , مجبور می شوند هنرپیشه مجری نقش جنایتکار را در پایان نمایش تحت محافظت قرار دهند تا از حمله تماشاگرانی که از جنایات نمایشی او به خشم آمده بودند , در امان بماند . گوستاو لوبون, روانشناسی توده ها, ص 88 )

سید منصور حیدری – اراک آذر 1391