حسن خیاطی / علم اخلاق عبارت است از فنی که پیرامون ملکات انسانی بحث می کند ملکاتی که مربوط به قوای نباتی و حیوانی و انسانی اوست به این غرض بحث می کند که فضائل آن ها را از رذائلش جدا سازد و معلوم کند کدام یک از ملکات نفسانی انسان خوب و فضیلت و مایه کمال اوست و کدامیت بد و رذیله و مایه نقص اوست. تا آدمی بعد از شناسایی آنها خود را با فضائل بیاراید و از رذائل دور کند و در نتیجه اعمال نیکی که مقتضای فضائل درونی است انجام دهد تا در اجتماع انسانی ستایش عموم و ثنای جمیل جامعه را به خود جلب نموده سعادت علمی و عملی خود را به کمال برساند.

* مرحوم آیت الله علامه سید محمدحسین طباطبائی در جلد اول تفسیر گرانسنگ المیزان در تعریفی که از اخلاق دارند فرموده اند: “علم اخلاق عبارت است از فنی که پیرامون ملکات انسانی بحث می کند ملکاتی که مربوط به قوای نباتی و حیوانی و انسانی اوست به این غرض بحث می کند که فضائل آن ها را از رذائلش جدا سازد و معلوم کند کدام یک از ملکات نفسانی انسان خوب و فضیلت و مایه کمال اوست و کدامیت بد و رذیله و مایه نقص اوست. تا آدمی بعد از شناسایی آنها خود را با فضائل بیاراید و از رذائل دور کند و در نتیجه اعمال نیکی که مقتضای فضائل درونی است انجام دهد تا در اجتماع انسانی ستایش عموم و ثنای جمیل جامعه را به خود جلب نموده سعادت علمی و عملی خود را به کمال برساند.

آنچه از این تعریف استنباط می شود اینست که اولا اخلاق یک علم است و علم را باید فرا گرفت. ثانیا اخلاق یک فن است و فن را باید با ممارست کسب گردد. ثالثا اخلاق مربوط به انسانهاست و هر فردی برای رسیدن به کمال مطلوب انسانی وظیفه دارد علوم مختلف و فنون خاص آن ها استفاده نماید. رابعا انسان فردی است با زندگی اجتماعی. یعنی علاوه بر یک سری وظایف فردی یک سری وظایف اجتماعی نیز بر گردن اوست. از جمله این وظایف اجتماعی برانگیختن ستایش عموم و ثنای جمیل جامعه نسبت به خود می باشد که این امر با استفاده از شناسایی فضائل و رذائل ملکات نفسانی و بدور ریختن رذیلت ها که مایه نقص اوست و به کارگیری فضیلت ها که مایه کمال اوست به دست می آید.
بدون شک یکی از فضیلتهای ملکات نفسانی صداقت در رفتار گفتار و کردار انسان است که علاوه بر وظیفه فردی یک وظیفه اجتماعی نیز محسوب می شود. حال اگر کسی در قبال جامعه وظیفه عمومی و مشخصی را نیز برعهده گرفته باشد این وظیفه اهمیتی صدچندان پیدا می کند. زیرا یکی از شروط اصلی احاله وظائف عمومی و اجتماعی به افراد اعتقاد به صداقت آنان در انجام آن وظیفه است. پس صداقت از فضائلی است که نقش پر اهمیتی در سازندگی فردی انسان دارد و یکی از پایه ها و اصولی را تشکیل می دهد که اساس جوامع بشری بر آن استوار است.
گاهی این وظیفه اخلاقی از فرد به یک تشکیلات و یا سازمان انتقال می یابد و از آن جا که ارکان اصلی تشکیل دهنده تشکیلات و سازمانها را نیز عوامل انسانی تشکیل می دهند بنابراین خصلت صداقت فردی نیز می باید همانند عوامل انسانی که در قالب یک سازمان جمع می شوند به آن سازمان انتقال یابد. حال اگر این سازمان و تشکیلات وظیفه مهمی مانند اطلاع رسانی را برعهده داشته باشد وجود عنصر صداقت در آن تشکیلات و سازمان اهمیتی به مراتب بیشتر از وجود آن در فرد پیدا می کند.

امروزه عمده سازمانهایی که وظیفه اطلاع رسانی را برعهده دارند در قالب نشریات نوشتاری (مطبوعات) دیداری و شنیداری (صداوسیما) و نشریات الکترونیکی (وب سایتها و وبلاگها) نمود پیدا کرده اند. این سازمانها که به عنوان رسانه های عمومی شناخته می شوند در همه کشورها تحت الزامات و قوانینی قرار دارند که توسط دولتها تدوین و در معرض اجرا قرار می گیرند. در نظام جمهوری اسلامی ایران مطبوعات تابع قانون خاص خود تحت عنوان قانون مطبوعات قرار دارند. بر اساس تبصره 3 ماده 1 از فصل اول همین قانون نشریات الکترونیکی نیز مشمول مواد قانون مطبوعات هستند.
در این قانون رسالت مطبوعات در نظام جمهوری اسلامی ایران روشن ساختن افکار عمومی و بالابردن سطح معلومات و دانش مردم در زمینه های گوناگون خبری انتقادی اجتماعی سیاسی اقتصادی کشاورزی فرهنگی دینی علمی فنی نظامی هنری ورزشی و نظایر اینها ذکر شده است. همچنین پیشبرد اهدافی که در قانون اساسی جمهوری اسلامی بیان شده تلاش برای نفی مرزبندی های کاذب و تفرقه انگیز و مبارزه با مظاهر فرهنگ استعماری و ترویج و تبلیغ فرهنگ اصیل اسلامی و گسترش فضائل اخلاقی و… از دیگر رسالت هایی است که بر عهده مطبوعات گذاشته شده است.

همانگونه که ملاحظه می شود گسترش فضائل اخلاقی در جامعه از جمله رسالت هایی است که حتی قانون هم اشاره مستقیمی به آن دارد و مسلما این مهم ممکن نخواهد بود مگر آنکه رسانه هایی که وظیفه اطلاع رسانی را بر عهده دارند یکی از مهمترین و اصلی ترین شرط این وظیفه را صداقت دانسته و به آن پایبند باشند.
داشتن صداقت در وظیفه خبررسانی به قدری مهم است که قانون گذار حتی در آئین نامه اجرایی قانون مطبوعات در تبصره 1 ماده 9 از فصل اول آئین نامه یاد شده می گوید: “درج شایعات به نحوی که اصل مطلب کذب باشد و به قصد تشویش اذهان عمومی صورت گرفته باشد ممنوع است.”

همه آنچه که در بالا به عنوان مقدمه آمد برای این بود که بگوئیم متاسفانه فضای رسانه ای ما امروز از این اصل اخلاقی بسیار دور شده است. بر کسی پوشیده نیست که امروز جریان خبررسانی سالم در جامعه دچار اختلال است و این اختلال طی ماههای گذشته بخصوص در جریان برگزاری انتخابات به اوج خود رسید. کم نبودند مطبوعات خبرگزاریها و سایتهای خبری وابسته به یک جناح خاص سیاسی که در کمتر از یکماه حجم وسیعی از خبرهایی را منتشر و یا بر خروجی خود قراردادند که پی در پی از جانب مخاطبان افراد ذینفع و یا جریانهای سیاسی دیگر تکذیب می شدند! اینجا در صدد تایید این جناح و یا آن جناح سیاسی نیستیم و اصلا قصد پرداختن به بحث انتخابات را نیز نداریم اما آنچه اهمیت دارد چهره ای است که از رسانه های جمعی در جریان انتخابات باقی ماند و متاسفانه بسیاری از این رسانه ها که اتفاقا به طرفداری از دولت نیز مشهورند و یا برخی حتی رسانه های دولتی به شمار می روند کارنامه غیر قابل قبولی از خود به نمایش گذاشتند.
در خبرهای کذبی که توسط این رسانه ها منتشر شد تقریبا به هیچ کس و گروهی رحم نشد. از مراجع عظام تقلید گرفته تا مسئولین مهم مملکتی و گروهها و تشکلهای سیاسی و افراد مختلف در خبرهایی که تولید شد یا متهم شدند و یا به نقل از آنان مطالبی بیان شد که بعد تکذیب گردید. فارغ از اینکه هدف از تولید اینگونه خبرهای کذب چه بود باید قبول کنیم که قرار گرفتن رسانه های ما در این فضای آلوده و اتهام زنی های بی مورد شایسته مطبوعات و رسانه هایی که در نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران فعالیت می کنند نبوده و نیست و نخواهد بود.
نظامی که یکی از اهداف عالی آن جاری و ساری ساختن اخلاق حسنه اسلامی در جامعه است نباید از فضای اینچنینی برخوردار باشد.

مگر ما مسلمان و تابع همان قرآنی نیستیم که خداوند در آن خطاب به کسانیکه ایمان آورده اند می فرماید “یاایهاالذین آمنوا ان جا کم فاسق بنبا فتبینوا ان تصیبوا قوما بجالهه فتصبحوا علی مافعلتم نادمین” (1)
گمان می رفت پس از ماجرای تهمتها و افتراهایی که چند سال قبل به برخی از مسئولین خدمتگزار نظام زده شد و جو جامعه با التهابی عجیب آلوده شد و پس از مدتی برخی از همکاران مطبوعاتی که متوجه اشتباه خود در نشر این اتهامات شده بودند با رویکردی کم نظیر متواضعانه از کسانیکه مورد اتهام قرار گرفته بودند عذرخواهی کرده و حلالیت طلبیدند این رویکرد منشا یک تحول در تعامل اصحاب رسانه با مخاطبان خود باشد. اما نه تنها از آن رویداد اخلاقی درسی گرفته نشد بلکه این مهم خیلی زود به فراموشی سپرده شد و انتظاری که از برخی رسانه ها وجود داشت که همان پیروی از اخلاق کریمه اسلامی و جدا شدن از غرورها و رذائل اخلاقی است به هیچ وجه برآورده نشد و گاها خلاف آن نیز تشدید گردید.

اینکه گفته می شود عملکرد رسانه ای نظام جمهوری اسلامی در بخش کمی موفق ولی در بخش کیفی ناموفق بوده است به نظر حرف درستی است. زیرا وابستگی سیاسی بعضی از رسانه ها به احزاب و جناح ها و عدم استقلال آنها موجب دور شدن آنها از رسالت رسانه ای گردیده و رسالت اصلی آنان را که دنبال کردن هدفی انسانی و شرافتمندانه است محقق نمی کند. در همین فضاست که وقتی در شرایط خاص کشور پای ارزش ها و آرمانها به میان می آید امیال شخصی و جناحی برارزش ها و آرمانها غلبه و باعث رنگ باختن واقعیتها می شود. بطوریکه رسانه ها گاهی فرد یا گروهی را به “عرش” می برند و گاهی به “فرش” می کوبند و این اهانت بزرگی به ساحت مقدس رسانه هاست.

پاورقی:
1 ـ سوره حجرات آیه 6