اخلاق پژوهش
کد مطلب: 50365 | تاریخ ارسال: 10 دسامبر 2012 |به مناسبت هفته پژوهش / منبع: ” آیین زندگی – اخلاق کاربردی ” / انتخاب و تلخیص: سید منصور حیدری
1-اهمیت و جایگاه : هدف اصلی یا دست کم یکی از اهداف اصلی نظام های آموزشی در هر جامعه , پرورش پژوهشگر و محقق است و یکی از شاخصه های مهم برای ارزیابی موفقیت نظام های آموزشی , شمار پژوهشگرانی است که تربیت کرده و در خدمت جامعه قرار می دهند . کم رونقی پژوهش و تحقیق در هر رشته ای به کم رونقی و ناکارآمدی آن رشته خواهد انجامید . پژوهش و تحقیق اگر به درستی جهت گیری نشود و اگر در مسیر توسعه معنویت و رشد اخلاق نباشد , نه تنها در خدمت آبادانی دین و دنیای بشریت نیست , که عاملی برای تخریب و نابودی حیات آدمیان نیز خواهد شد . اگر معیارها و موازین اخلاقی اسلام را در تحقیق دخالت ندهیم , حاصل پژوهش های ما چیزی جز تخریب دین و معنویت و تخریب فرهنگ اسلامی و دور شدن از سعادت حقیقی بشریت نخواهد بود .
2-فضایل اخلاقی در پژوهش
2-1-تصحیح انگیزه و نیت : تحقیقات زمانی حقیقتا” معنا دار و مفید به حال خودمان و جامعه خواهد بود که با انگیزه الهی و نیت درست صورت گیرد وگرنه اگر به انگیزه شهرت و کسب ثروت و امثال آن باشد , هر چند ممکن است دنیای ما و دیگران را آباد کند , اما چون در راستای زندگی حقیقی ما نیست , فاقد ارزش حقیقی خواهد بود . همانگونه که حسن فعلی نیازمند حسن فاعلی است , یعنی یک کار خوب تا با انگیزه ای خوب انجام نگیرد ارزش اخلاقی ندارد , عکس این رابطه نیز درست است, یعنی نیت خوب زمانی کارساز و ارزش آفرین است که به عمل خوب تعلق گیرد.بنابراین پژوهش ها وتحقیقات باید درخدمت اهداف الهی و درجهت خدمت به خلق,دین خدا و به طور کلی سعادت واقعی وحقیقی بشر باشد.
2-2-توجه به نقش پیش فرض های ارزشی :علم به طور کلی , به ویؤه علوم انسانی و اجتماعی دارای بار ارزشی است . یعنی پژوهشگر نمی تواند فارغ از نظام ارزشی مورد قبولش دست به تحقیق بزند . هیچ پژوهشی در خلاء رخ نمی دهد و شخصیت پژوهشگر و نظام حلکم بر جهان بینی و ایدئولوژی شخص در فرایند تحقیق او فعالانه ایفای نقش می کنند . اندیشه های فلسفی , عرفانی , دینی , اجتماعی و تاریخی محقق در ساختارو هندسه علمی و پژوهشی او نقشی تعیین کننده دارند . پیش فرض های ارزشی و دینی , هم در انتخاب موضوع پژوهش موثرند , هم در استنتاجات پژوهشی و هم در تفسیر و تبیین یافته های پژوهشی .
2-3-آشنایی با پیشینه پژوهش : هر چند پژوهش های جدید و نوآوری ها , محصول اندیشه و تحقیق یک فرد یا گروه هستند , اما در حقیقت اگر نیک بنگریم خواهیم دید که نتیجه و محصول زحمات و پژوهش های پیشینیان اند . پژوهشگران در هر دوره ای با بهره گیری از یافته ها و پژوهش های پیشینیان می کوشند تا کاروان دانش را چند قدمی جلوتر برده و افق های تازه تر و نو تری را بر روی بشریت بگشایند .در هر تحقیقی اگر می خواهیم دست به نوآوری بزنیم و افق های تازه تری را ببینیم باید با پژوهش های پیشینیان در آن موضوع آشنا شویم.
2-4-گزینش مسئله: یکی از مهمترین گام ها و مراحل مقدماتی هر تحقیقی , ” مسئله گزینی ” است . جهت گیری هر تحقیق با توجه به مسئله آن مشخص می شود . به همین دلیل است که انتخاب مسئله از جمله مهمترین و بنیادی ترین مراحل تحقیق است . هر اندازه که بر دامنه مطالعات خود بیفزاییم به همان میزان بر دقت های علمی ما در انتخاب مسئله افزوده خواهد شد. مسئله ما باید به گونه ای باشد که مشکلی از مشکلات علمی یا عملی جامعه بر طرف سازد و در عین حال لازم است که مورد علاقه پژوهشگر نیز باشد تا بتواند در برابر مشکلات و موانع احتمالی مقاومت کند .
2-5- شهامت در پژوهش :هرگز نباید از انجام کارهای بزرگ به دلیل ترس از ناتوانی و یا ترس از مشکلات احتمالی خودداری کرد . اگرپژوهشگر بر اساس مبانی درست و ضوابط و معیارهای عقلانی پژوهش به نتیجه ای رسید که ممکن است پذیرفته بسیاری از افراد نباشد از طرح آن نهراسد و با شهامت و شجاعت از نظریه خود دفاع کند و هرگز تحت تاثیر تهدید و تطمیع از نتایج پژوهش خود دست بر ندارد .
2-6-امانت داری :امانتداری به طور کلی یکی از ضرورت های زندگی اجتماعی است . عدم رعایت آن از سوی افراد یک جامعه اگر به صورت فراگیر درآید موجبات فروپاشی نظام اجتماعی را فراهم خواهد ساخت. امانت داری در پژوهش و تالیف رکن مهمی از حیات علمی و تحقیقی یک جامعه را تشکیل می دهد . هر نویسنده اخلاقا” موظف است منبع هر مطلبی را که از هر کسی نفل می کند , حتی اگر نقل به معنا باشد , دقیقا” ذکر کند. امانت داری در امر پژوهش اقتضا می کند که در نقد یا استناد به سخن دیگران از نقل تقطیعی پرهیز کنیم . برای نقد یا استناد به سخن یک اندیشمند باید همه سخن او را با دقت و امانت مطالعه کرد و استناد به او باید در همان حد و اندازه ای باشد که ادعا کرده است , نه بیش از آن و نه کمتر از آن .
2-7-حقیقت جویی در پژوهش : آنچه مهم است و وظیفه اخلاقی پژوهشگر به شمار می آید , حقیقت طلبی و حقیقت جویی در پژوهش است. پژوهشگر باید همه هم و غم خود را کشف حقیقت بداند و هرگز از مشکلاتی که ممکن است دیگران برای او پیش آورند , نهراسد .
2-8- نشاط در تحقیق : محقق توانا و موفق کسی است که با شوق و ذوق و نشاط و شادابی در پی حل مسئله خود باشد و هرگز خستگی و کسالت به خود راه ندهد . نشاط در تحقیق یعنی زندگی کردن و محبت ورزی با مسئله مورد نظر و معلوم است که انسان هرگز از زندگی و همراهی با دوست خود احساس خستگی و کسالت و سستی نمی کند .
2-9-پژوهش گروهی : اتقان و استحکام پژوهش های گروهی قابل مقایسه با پژوهش فردی نیست . همکاری و همیاری چند پژوهشگر وارسته و متعهد و بانشاط ,هم نورانیت بیشتری خواهد داشت و هم افق های دقیق تر و وسیع تری را بر روی انسان می گشاید . درصد خطای پژوهش گروهی به مراتب کمتر از پژوهش فردی است .
3- آسیب شناسی اخلاقی پژوهش
3-1- شهرت زدگی : پژوهشگر و محقق واقعی باید بکوشد در تحقیقات خود در دام بزرگ و بسیار خطرناک شهرت زدگی گرفتار نیاید. مشهور بودن یک رای و عقیده هرگز به معنای درست بودن آن نیست و پژوهشگر اخلاقا” مجاز نیست یک رای را به صرف کثرت طرفداران آن یا شهرتش بپذیرد یا آن را مبنایی برای تحقیقات قرار دهد .
3-2-شتاب زدگی : کمترین آفت شتاب زدگی این است که مانع درک درست موضوع می شود . محقق شتاب زده نمی تواند در اطراف همه جوانب موضوع پژوهش خود اندیشه کند .هرگز نباید توقع داشت که به هر قیمتی در مدت زمان معینی پژوهش را به پایان برسانیم .
3-3-دخالت دادن خواسته های شخصی : پژوهشگر منصف کسی است که اصل بی طرفی را در تحقیق مورد توجه قرار دهد وهرگز نباید دیدگاه ها , خواسته ها و اغراض شخصی یا صنفی خود را بر موضوع تحقیق تحمیل کند . محقق راستین کسی است که خود را تابع حاصل تحقیق بداند , نه حاصل تحقیق را تابع خودش و باید تسلیم نتایج پژوهش باشد و نه آنکه پیش از پژوهش و یا بعد از مشخص شدن نتایج آن بخواهد پژوهش را تابع دیدگاه ها و باورهای پیشینی خود سازد .
3-4- انتحال : انتحال در دو معنا ی مختلف و نزدیک به هم بکار رفته است . معنای شایع و رایج آن همان است که امروزه از آن با عنوان ” سرقت ادبی ” نام برده می شود . در معنای دوم , نویسندگانی که می کوشند برای درست جلوه دادن سخن و مدعای خود افراد نام و نشان دار و صاحب نفوذ علمی و تاریخی را مدافع نظریه خود معرفی کنند , در حقیقت مرتکب عمل غیر اخلاقی انتحال شده اند. امروزه سرقت ادبی یکی از گناهان کبیره در عالم تحقیق و نویسندگی است و هیچ عذری در این باره پذیرفته نیست و پرهیز از آن یکی از نخستین و ابتدایی ترین مسائل اخلاقی است که هر دانشجو و دانش پژوهی باید آن را تمرین کند .
منبع: ” آیین زندگی – اخلاق کاربردی “احمد حسین شریفی ,تهران: دفتر نشر معارف , چاپ شصت و دوم .تابستان 1389